สามเณโร ปน เตมาสํ ผลสมาปตฺติรติยา วีตินาเมตฺวา ‘‘สปฺปาโย , ภนฺเต, อรญฺญวาโส ชาโต’’ติ เถรํ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘น ชาโต, อาวุโส’’ติ อาหฯ อิติ โย เอวรูโป ขีณาสโว, โส อิเม ธมฺเม อาทิโต ปฏฺฐาย อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตุํ สกฺขิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สติสมฺปชญฺญาย จา’’ติ อาหฯ

[78] เยเม, โภ โคตมาติ ตถาคเต กิร กถยนฺเตว พฺราหฺมณสฺส ‘‘อิเม ปุคฺคลา น อาราเธนฺติ, อิเม อาราเธนฺตี’’ติ นโย อุทปาทิ, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วตฺตุมารทฺโธฯ

ปรมชฺชธมฺเมสูติ อชฺชธมฺมา นาม ฉสตฺถารธมฺมา, เตสุ โคตมวาโทว, ปรโม อุตฺตโมติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[79] เอวํ เม สุตนฺติ โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตํฯ ตตฺถ อจิรปรินิพฺพุเต ภควตีติ ภควติ อจิรปรินิพฺพุเต, ธาตุภาชนียํ กตฺวา ธมฺมสงฺคีติํ กาตุํ ราชคหํ อาคตกาเล ฯ รญฺโญ ปชฺโชตสฺส อาสงฺกมาโนติ จณฺฑปชฺโชโต นาเมส ราชา พิมฺพิสารมหาราชสฺส สหาโย อโหสิ, ชีวกํ เปเสตฺวา เภสชฺชการิตกาลโต ปฏฺฐาย ปน ทฬฺหมิตฺโตว ชาโต, โส ‘‘อชาตสตฺตุนา เทวทตฺตสฺส วจนํ คเหตฺวา ปิตา ฆาติโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มม ปิยมิตฺตํ ฆาเตตฺวา เอส รชฺชํ กริสฺสามีติ มญฺญติ, มยฺหํ สหายสฺส สหายานํ อตฺถิกภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ปริสติ วาจํ อภาสิฯ ตํ สุตฺวา ตสฺส อาสงฺกา อุปฺปนฺนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘รญฺโญ ปชฺโชตสฺส อาสงฺกมาโน’’ติฯ กมฺมนฺโตติ พหินคเร นครปฏิสงฺขาราปนตฺถาย กมฺมนฺตฏฺฐานํฯ

อุปสงฺกมีติ มยํ ธมฺมวินยสงฺคีติํ กาเรสฺสามาติ วิจราม, อยญฺจ มเหสกฺโข ราชวลฺลโภ สงฺคเห กเต เวฬุวนสฺส อารกฺขํ กเรยฺยาติ มญฺญมาโน อุปสงฺกมิฯ เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเมหิฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพากาเรน สพฺพํฯ

สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺพโกฏฺฐาเสหิ สพฺพํฯ กิํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ? ฉ หิ สตฺถาโร ปฐมตรํ อปฺปญฺญาตกุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา, เต ตถาคเต ธรมาเนเยว กาลํกตา, สาวกาปิ เนสํ อปฺปญฺญาตกุเลเหว ปพฺพชิตาฯ เต เตสํ อจฺจเยน มหาวิวาทํ อกํสุฯ สมโณ ปน โคตโม มหากุลา ปพฺพชิโต, ตสฺส อจฺจเยน สาวกานํ มหาวิวาโท ภวิสฺสตีติ อยํ กถา สกลชมฺพุทีปํ ปตฺถรมานา อุทปาทิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ จ ธรนฺเต ภิกฺขูนํ วิวาโท นาโหสิฯ โยปิ อโหสิ, โสปิ ตตฺเถว วูปสมิโตฯ ปรินิพฺพุตกาเล ปนสฺส – ‘‘อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ อปวาหิตุํ สมตฺถสฺส วาตสฺส ปุรโต ปุราณปณฺณํ กิํ ฐสฺสติ, ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปตฺตสฺส สตฺถุ อลชฺชมาโน มจฺจุราชา กสฺส ลชฺชิสฺสตี’’ติ มหาสํเวคํ ชเนตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ภิกฺขู สมคฺคา ชาตา อติวิย อุปสนฺตุปสนฺตา, กิํ นุ โข เอตนฺติ อิทํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ อนุสญฺญายมาโนติ อนุสญฺชายมาโน, กตากตํ ชนนฺโตติ อตฺโถฯ อนุวิจรมาโน วาฯ

[80] อตฺถิ นุ โขติ อยมฺปิ เหฏฺฐิมปุจฺฉเมว ปุจฺฉติฯ อปฺปฏิสรเณติ อปฺปฏิสรเณ ธมฺมวินเยฯ โก เหตุ สามคฺคิยาติ ตุมฺหากํ สมคฺคภาวสฺส โก เหตุ โก ปจฺจโยฯ ธมฺมปฺปฏิสรณาติ ธมฺโม อมฺหากํ ปฏิสรณํ, ธมฺโม อวสฺสโยติ ทีเปติฯ

[81] ปวตฺตตีติ ปคุณํ หุตฺวา อาคจฺฉติฯ อาปตฺติ โหติ วีติกฺกโมติ อุภยเมตํ พุทฺธสฺส อาณาติกฺกมนเมวฯ ยถาธมฺมํ ยถานุสิฏฺฐํ กาเรมาติ ยถา ธมฺโม จ อนุสิฏฺฐิ จ ฐิตา, เอวํ กาเรมาติ อตฺโถฯ

น กิร โน ภวนฺโต กาเรนฺติ ธมฺโม โน กาเรตีติ ปททฺวเยปิ โน กาโร นิปาตมตฺตํฯ เอวํ สนฺเต น กิร ภวนฺโต กาเรนฺติ, ธมฺโมว กาเรตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

[83] ตคฺฆาติ เอกํเส นิปาโตฯ กหํ ปน ภวํ อานนฺโทติ กิํ เถรสฺส เวฬุวเน วสนภาวํ น ชานาตีติ? ชานาติฯ

เวฬุวนสฺส ปน อเนน อารกฺขา ทินฺนา, ตสฺมา อตฺตานํ อุกฺกํสาเปตุกาโม ปุจฺฉติฯ กสฺมา ปน เตน ตตฺถ อารกฺขา ทินฺนา? โส กิร เอกทิวสํ มหากจฺจายนตฺเถรํ คิชฺฌกูฏา โอตรนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘มกฺกโฏ วิย เอโส’’ติ อาหฯ ภควา ตํ กถํ สุตฺวา – ‘‘สเจ ขมาเปติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ขมาเปติ, อิมสฺมิํ เวฬุวเน โคนงฺคลมกฺกโฏ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ โส ตํ กถํ สุตฺวา – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส กถาย ทฺเวธาภาโว นาม นตฺถิ, ปจฺฉา เม มกฺกฏภูตกาเล โคจรฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ เวฬุวเน นานาวิเธ รุกฺเข โรเปตฺวา อารกฺขํ อทาสิฯ อปรภาเค กาลํ กตฺวา มกฺกโฏ หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ‘‘วสฺสการา’’ติ วุตฺเต อาคนฺตฺวา สมีเป อฏฺฐาสิฯ ตคฺฆาติ สพฺพวาเรสุ เอกํสวจเนเยว นิปาโตฯ ตคฺฆ, โภ อานนฺทาติ เอวํ เถเรน ปริสมชฺเฌ อตฺตโน อุกฺกํสิตภาวํ ญตฺวา อหมฺปิ เถรํ อุกฺกํสิสฺสามีติ เอวมาหฯ

[84] น จ โข, พฺราหฺมณาติ เถโร กิร จินฺเตสิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน วณฺณิตชฺฌานมฺปิ อตฺถิ, อวณฺณิตชฺฌานมฺปิ อตฺถิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ สพฺพเมว วณฺเณตีติ ปญฺหํ วิสํวาเทติ, น โข ปน สกฺกา อิมสฺส มุขํ อุลฺโลเกตุํ น ปิณฺฑปาตํ รกฺขิตุํ, ปญฺหํ อุชุํ กตฺวา กเถสฺสามี’’ติ อิทํ วตฺตุํ อารทฺธํฯ อนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรํ กริตฺวาฯ เอวรูปํ โข, พฺราหฺมณ, โส ภควา ฌานํ วณฺเณสีติ อิธ สพฺพสงฺคาหกชฺฌานํ นาม กถิตํฯ

ยํ โน มยนฺติ อยํ กิร พฺราหฺมโณ วสฺสการพฺราหฺมณํ อุสูยติ, เตน ปุจฺฉิตปญฺหสฺส อกถนํ ปจฺจาสีสมาโน กถิตภาวํ ญตฺวา ‘‘วสฺสกาเรน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ปุนปฺปุนํ ตสฺส นามํ คณฺหนฺโต วิตฺถาเรตฺวา กเถสิ, มยา ปุจฺฉิตปญฺหํ ปน ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิย เอกเทสเมว กเถสี’’ติ อนตฺตมโน อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[85] เอวํ เม สุตนฺติ มหาปุณฺณมสุตฺตํฯ ตตฺถ ตทหูติ ตสฺมิํ อหุ, ตสฺมิํ ทิวเสติ อตฺโถฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถฯ อุปวสนฺตีติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายาม, อาวุโส, กปฺปิน, อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ หิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถฯ ‘‘อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.53) สีลํฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.79) อุปวาโสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.246) ปญฺญตฺติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ (มหาว. 181) อุปวสิตพฺพทิวโสฯ อิธาปิ โสเยว อธิปฺเปโต ฯ โส ปเนส อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีเภเทน ติวิโธฯ ตสฺมา เสสทฺวยนิวารณตฺถํ ปนฺนรเสติ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ’’ติฯ มาสปุณฺณตาย ปุณฺณา สํปุณฺณาติ ปุณฺณาฯ มา-อิติ จนฺโท วุจฺจติ, โส เอตฺถ ปุณฺโณติ ปุณฺณมาฯ เอวํ ปุณฺณาย ปุณฺณมายาติ อิมสฺมิํ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เทสนฺติ การณํฯ เตน หิ ตฺวํ ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉาติ กสฺมา ภควา ฐิตสฺส อกเถตฺวา นิสีทาเปสีติฯ อยํ กิร ภิกฺขุ สฏฺฐิมตฺตานํ ปธานิยภิกฺขูนํ สงฺฆตฺเถโร สฏฺฐิ ภิกฺขู คเหตฺวา อรญฺเญ วสติ, เต ตสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺติ วายมนฺติฯ มหาภูตานิ ปริคฺคณฺหนฺติ อุปาทารูปานิ, นามรูปปจฺจยลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนํ ปริคฺคณฺหนฺติฯ อถ เน อาจริยุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺเน เถโร มหาภูตปริคฺคหาทีนิ ปุจฺฉติฯ เต สพฺพํ กเถนฺติ, มคฺคผลปญฺหํ ปุจฺฉิตา ปน กเถตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘มม สนฺติเก เอเตสํ โอวาทสฺส ปริหานิ นตฺถิ, อิเม จ อารทฺธวีริยา วิหรนฺติฯ กุกฺกุฏสฺส ปานียปิวนกาลมตฺตมฺปิ เนสํ ปมาทกิริยา นตฺถิฯ เอวํ สนฺเตปิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกนฺติฯ อหํ อิเมสํ อชฺฌาสยํ น ชานามิ, พุทฺธเวเนยฺยา เอเต ภวิสฺสนฺติ , คเหตฺวา เน สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉามิ, อถ เนสํ สตฺถา จริยวเสน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ, เต ภิกฺขู คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคโตฯ